Kaszubskie nuty | alfabet | hieroglifyDate: 22.12.2013
Section: Zapis muzyki | "Kaszubskie nuty" to jeden z najbardziej znanych elementów folkloru kaszubskiego, żelazna pozycja każdego zespołu folklorystycznego. Wiele osób, które o Kaszubach słyszały tylko trochę sądzi, że ta wykonywana z namaszczeniem wyliczanka jest wręcz kaszubskim hymnem. Całkiem już powszechnie uważa się, zapewne za Bedekerem Kaszubskim [1], że Abecadło Kaszubskie "strzegło przed zapomnieniem rodzimej mowy, którą tępił pruski germanizator. Uczyło dzieci nazw kaszubskich, i w szkole, i w życiu codziennym uporczywie zastępowanych przez obco brzmiące słowa niemieckie", a ponadto "istniało, odkąd pamiętają najstarsi".
Tymczasem Izydor Gulgowski, miłośnik kaszubszczyzny, etnograf i założyciel pierwszego na ziemiach polskich muzeum skansenowskiego we Wdzydzach Kiszewskich, opisał w 1911 r. "kaszubskie hieroglify" jako zabawę, śpiewaną na życzenie gości weselnych: "przy okazji [wesela] widziałem kaszubskie hieroglify. Na drzwiach rysowano kredą znaki i objaśniano je śpiewanym tekstem. Sołtys Gołunia Jakub Langowski opowiedział mi, że jakieś 35 lat temu [czyli w latach 1870.] poznał tę zabawę w okolicy Żuław Wiślanych. Pierwotny tekst był niemiecki, a jego brat Wilhelm przetłumaczył go na kaszubski". [2].
Najpoważniejsze dziś opracowanie kaszubskiego folkloru muzycznego [3] potwierdza zabawowy charakter "hieroglifów", pokazując jednocześnie, że nie są one pomysłem czysto kaszubskim. Najstarszy opis pieśni, w której "śpiewak w miarę jak przedmioty nią objęte jedne po drugich wymienia, rysuje je zaraz kredą na stole, wybijając takt drugą ręką", podał O. Kolberg w 1846 r., a pochodził on od druciarzy słowackich. W XIX w. zanotowano podobne gry na terenie Polesia (ale informatorka pochodziła z Inflant), Czech, Moraw, Słowacji. Pierwszym kaszubskim opisem jest przytoczony wyżej opis Gulgowskiego.
Z roku 1885 pochodzi opis wróżby weselnej niemieckich rybaków z Półwyspu Helskiego. Jeden z żonatych weselników zasiada przy stole, wokół niego kręgiem skupiają się zamężne kobiety i dziewczęta, za nimi reszta uczestników. Mężczyzna rysuje na strole kredą obrazki i recytuje:
- Ist das nicht ein kurz und lang?
na co wszyscy odpowiadają: Ja, das ist ein kurz und lang.
i dalej:
Ist das nicht 'ne Hobelbank [stół do heblowania]?
Wszyscy: Ja, kurz und lang, Hobelbank, o du schoene, schoene Hobelbank.
W dalszej kolejności mężczyzna rysuje bociani dziób (Storchschnabel), widły do gnoju (Mistelgabel), kurzy kojec (Huehnsteig), harfę i skrzypce (Harf und Geige), obok nich dopisuje słowa o sprośnej treści. Na końcu śpiewak rysuje fallus i mówi "hin und her, eine Lichtsputzscheer" [tu i tam, nożyce do świec] i natychmiast zakrywa rysunek rękami. Mężatki i panny usiłują oderwać od stołu jego ręce aby zobaczyć rysunek, zanim zostanie on zmazany. Jeśli się to uda, to młoda para ma zapewnione błogosławieństwo w potomstwie. [4]
Nie znalazłem pełnego wyjaśnienia pochodzenia "kaszubskich hieroglifów". Mając na uwadze, że wszystkie opisy pochodzą z terenów, na których występowały wpływy niemieckie przypuszczam, że obecne Kaszubskie Nuty są odległym echem jakiejś niemieckiej zabawy czy zwyczaju. Niezależnie jednak od pierwotnego pochodzenia, dziś są już one pełnoprawnym, charakterystycznym i efektownym elementem kaszubskiego folkloru.
Poniżej przedstawiam dwa warianty melodii i tekstu: najpopularniejszy obecnie wariant z Kartuz oraz podany przez Gulgowskiego. Tylko w tekście kartuskim występuje "kaszëbskô stolëca" i "òznaczô Kaszëba ", we wszystkich innych zanotowanych w opracowaniu [3] jest zgodnie z tekstem niemieckim odpowiednio "cesarskô" i "szlachcëca". W wariancie z Płótowej (gm. Bytów) opis ostatniej linii planszy brzmi "to je całi, to je pół, to je òseł a to wół; to są bùlwë, to są wrëczi, to je naszô biôłô marchew". W Luzinie dodawano refren "Hu ha, Maryśka, saszéwrowé skórznié mô, czôrné bótë do robòtë, czerwòné do tuńca", w wariantach występowało jeszcze kilka drobniejszych różnic. Również melodie z różnych stron Kaszub różniły się między sobą, zachowując jednak podobny charakter. Wszystkie one były wykonywane szybko, MM=100, podczas gdy obecnie śpiewa się znacznie wolniej (MM=60).
Kaszubskie nuty - plansza współczesna (pocztówka, wyd. Region)
Kaszubskie nuty - wersja współczesna
To je krótczi, to je dłëdżi, to kaszëbskô [cesarskô] stolëca
To są basë, to są skrzëpczi, to òznaczô Kaszëba [szlachcëca].
Òznaczô Kaszëba, basë, skrzëpczi, krótczi, dłëdżi, to kaszëbskô stolëca.
To je ridel, to je tëcz, to są chojnë, widłë gnojné
To je krzëwé, to je prosté, to je òsné [tylné] kòło wòzné.
Tylné kòło wòzné, to je krzëwé, to je prosté, chojnë, widłë gnojné, ridel, tëcz, òznaczô Kaszëba...
To są hôczi, to są ptôczi, to są prësczé półtrojôczi [półtorôczi]
To je klëka, to je wół, to je całé a to pół.
Klëka, wół, człé, pół, hôk, ptôk, półtrojôk, chojnë, widłë gnojné...
To je małé, to je wiôldżé, to są jinstruméńta wszôlczé.
Hieroglify Kaszubskie (Gulgowski)
Das ist kurz und lang ist das, dies des Kaisers Wohngelass.
Das der Brumbass, das die Fiedel, dieser Mann der ist von Adel.
Mann von Adel, Bass und Fiedel, das ist kurz und lang ist das, dies des Kaisers Wohngelass.
Spaten und ein Stiel ist dies, diese Gabel ist zum Mist.
Diese Gabel ist zum Mist, Spaten und ein Stiel das ist.
Wszyscy: Mann von Adel, Bass und Fiedel...
Das ist krumm und das ist grad, das ein altes Wagenrad.
Wagenrad, krumm und grad.
Wszyscy: Diese Gabel ist zum Mist...
Das sind haken, das sind ptaken, das sind preuss’sche pułtoraken.
Hak’n ptak, poltorak.
Wszyscy: Wagenrad, krumm und grad...
Das ist ‘ne Kluck, das ist hohl, dies ist ganz und das ist pol,
das ist male, das ist wielke, das sind Instrumenten wszelke.
Wszyscy: Hak, ptak, poltorak...
[1] R. Ostrowska, I. Trojanowska, Bedeker Kaszubski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1974, s. 5
[2] Ernst-Seefried Gulgowski, Von einem unbekannten Volke in Deutschland, Berlin 1911, s. 115-116
[3] L. Bielawski, A. Mioduchowska, Polska pieśń i muzyka ludowa. Tom 2 Kaszuby. Część III Pieśni powszechne i zawodowe, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1998, s. 178-181
[4] Manhardt, artykuł w Zeitschrift fuer deutsche Mythologie und Sittekunden, Goettingen 1885 III, 259, przytoczony w [3]
WARIANTY TEKSTU
Teksty z opracowania Bielawskiego/Mioduchowskiej oraz Sychty, podane w znormalizowanej pisowni. Sychta ponadto przytacza teksty z terenu Kociewia, traktując je jako echo tekstów kaszubskich.
A. KARTUZY 1950
To je krótczi, to je dłudżi, to kaszëbskô stolëca
Tu są basë, tu są skrzëpczi, to òznaczô Kaszëba
Òznaczô Kaszëba,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to kaszëbskô stolëca
To je ridel, to je tëcz, to sa chòjnë, widłë gnojné
Chòjnë, widłë gnojné, ridel, tëcz, òznaczô Kaszëba,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to kaszëbskô stolëca.
To je prosti, to je krzëwi, to je chòjnë kòło wòzné.
Chòjnë kòło wòzné, ridel, tëcz, òznaczô Kaszëba,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to kaszëbskô stolëca.
To sa hôczi, to są ptôczi, to są prusczé półtorôczi.
Hôk, ptôk, półtorôk, chòjnë kòło wòzné, ridel, tëcz, òznaczô Kaszëba,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to kaszëbskô stolëca.
To je klëka, to je wół, to je całi a to pół.
Całi, pół, klrka, wół, hôk, ptôk, półtorôk, chòjnë kòło wòzné, ridel, tëcz, òznaczô Kaszëba,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to kaszëbskô stolëca.
To je małi, to je wiôldżi, to są jinstruméńta wszôlczé.
Całi, pół, klëka, wół, hôk, ptôk, półtorôk, chòjnë kòło wòzné, ridel, tëcz, òznaczô Kaszëba,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to kaszëbskô stolëca.
B. PŁÓTOWA 1953
To je krótczi, to je dłudżi, to cesarza stolëca,
To są basë, to są skrzëpczi, to òznaczô szlachcëca.
Òznaczô szlachcëca, basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, tocesarza stolëca.
To je ridel, to je tëcz, to są chòjnë, widłë gnojné.
Chòjnë, widłë gnojné, ridel, tëcz, òznaczô szlachcëca,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to cesarza stolëca.
To je krzëwi, to je prosti, to je òsné kòło wòzné.
Krzëwé, prosté, chòjnë, widłë gnojné, ridel, tëcz, òznaczô szlachcëca,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to cesarza stolëca.
To są hôczi, to sa ptôczi, to są prusczé pòłtrojôczi.
Hôk, ptôk, półtrojôk, òsné kòło wòzné, krzëwé, prosté, chòjnë, widłë gnojné,
Ridel, tëcz, òznaczô szlachcëca,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to cesarza stolëca.
To je całi, to je pół, to je òseł a to wół.
Całi. pół, òseł, wół, hôk, ptôk, półtrojôk, òsné kòło wòzné, krzëwé, prosté, chòjnë, widłë gnojné,
Ridel, tëcz, òznaczô szlachcëca,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to cesarza stolëca.
To są bùlwë, to są wrëczi, to je naszô biôłô marchew.
Naszô biôłô marchew, bùlwë, wrëczi,
Całi. pół, òseł, wół, hôk, ptôk, półtrojôk, òsné kòło wòzné, krzëwé, prosté, chòjnë, widłë gnojné,
Ridel, tëcz, òznaczô szlachcëca,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to cesarza stolëca.
C. LUZINO 1964
To je krótczi, to je dłudżi, to cesarza stolëca,
To są basë, to są skrzëpczi, to òznaczô szlachcëca.
Hu-ha - szlachcëca
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to cesarza stolëca,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to òznaczô szlachcëca.
Hu-ha - Marëszka saszéwrowé skórznie mô
Czarné butë do robòtë, czerwoné do tańca.
To je krzëwi, to je prosti, to są trójné widłë gnojné,
To je rëdło, to je tëcz, to je lózné kòło wòzné.
Lózné kòło wòzné, rëdło, tëcz,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to cesarza stolëca,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to òznaczô szlachcëca.
Hu-ha - Marëszka saszéwrowé skórznie mô
Czarné butë do robòtë, czerwoné do tańca.
To są hôczi, to są ptôczi, to są prusczé półtrojôczi,
To je małi, to je wiôldżi, to są jinstrumeńta wszôlczé.
Hôk, ptôk, półtrojôk,
Krzëwi, prosti, rëdło, tëcz,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to cesarza stolëca,
Basë, skrzëpczi, krótczi, dłudżi, to òznaczô szlachcëca.
Hu-ha - Marëszka saszéwrowé skórznie mô
Czarné butë do robòtë, czerwoné do tańca.
D. PRZYTARNIA 1932
Hôk, ptôk, półtorôk,
òsné kòło wòzné,
widłë gnojné, ridlati,
pòsôda szlachcëca,
Basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to cesarza stolëca.
To je małé, to je wiôldżé, to są jinstrumeńta wszôlczé,
To są hôczi, to są ptôczi, to są pruszcé półtorôczi.
SYCHTA (III, 220)
Sulęczyno
To je krótczé, to je dłudżéto kaszëbskó stolëca.
To sa basë, to są skrzëpczi, a to je Kaszëba.
Basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To je ridla, to je tëcz, to są trójné widłë gnójné.
To je prosté, to je krzëwé, to je slédné kòło wòzné.
Ridla, tëcz, a to je Kaszëba.
Basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To je klëka a to wół, to je całé a to pół.
Klëka, wół, całé, pół.
Krzëwé, prosté, trójné widłë gnójné, slédné kóło wòzné,
Ridla, tëcz, a to je Kaszëba.
Basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To są hôczi, to są ptôczi, to są prusczé półtorôczi.
Hôk, ptôk, półtorôk, klëka, wół, całé, pół,
Kzëwé, prosté, trójné widłë gnójné, slédné kòło wòzné,
Ridla, tëcz, a to je Kaszëba.
Basë, skrzëpczi, krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
Kociewie - Barłożno
Redło, tic, posada, redlice, basi, skrzipczi, krzipce.
Jedno krótke, druge długe, na stolici resasa.
To je hojne koło rojne, to só widłi trojne.
To só haczi, to só ptaczi, to só żamske podolaczi,
Hak, ptak, podolak.
|
|