artykuly-Problemë standarizacji jãzëka – s³owizna, „wëmòwa” i akcent w kaszëbiznie
| Problemë standarizacji jãzëka – s³owizna, „wëmòwa” i akcent w kaszëbiznie | ||
 |
||
|
Jaczi kaszëbiznë ùczëc w szkòle?Ju na samim pòcz±tkù, czej le sã òtemk³a mò¿lëwòsc ùczeniô kaszëbiznë, pòjawi³o sã té¿ sprawa kaszëbiznë lëteracczi, tzn. mòwë standardowi, òd’znôczaj±cy sã konkretnyma znankama jãzëkòwima. Bò jak kò¿di wié, rozdrobnienié gwarowé kaszëbiznë mô té¿ swòje òdbicé w pismieniznie i ¿e jesz sã nie skùñczë³ë spiérczi ò to, jak mô wëzdrzec kaszëbizna lëterackô. Antologiô kaszëbsczich tekstów lëteracczich „Remùsowi króm” dôwô przegl±d ca³égò doróbkù lëteracczégò Kaszëbów. Ale czejbë chtos ze szkólnëch chcô³ pòwô¿no naùczëc kògòs gôdaniô pò kaszëbskù, mùszi so òdpòwiedzec na pitanié: - Jaczi kaszëbiznë móm ùczëc? Szkólny ùcz±cy m³odszé dzecë maj± dzys na dorãdzym taczé pòdrãczniczi jak elementôrz „Kaszëbsczé abecad³o” i czwiczenia „Kaszëbë, zemia, lëdze”, òprôcowóné w wersji westrzédnokaszëbsczi. Mòjim zdanim, takô kaszëbizna je do przëjãcô przez wszëtczich. Mëszlã, ¿e szkólny, prowadz±cy ùczbã kaszëbiznë w szkò³ach rozrzuconëch pò ca³i kaszëbsczi òbéñdze, zgòdz± sã z mòjim zdanim, ¿e ùczba pòwinna sã òpierac przede wszëtczim na kaszëbiznie standardowi, w miarã znormalizowóny. Ò wëprôcowanié taczégò mòd³a kaszëbiznë jô zabiégóm òd wiele lat i w tã stronã zmiérzô ca³é mòje kaszëbsczé dzejanié. Jednym z dokôzów, jaczé mia³ë wspòmòc tã ùdbã bë³ë mòje „Wskôzë kaszëbsczégò pisënkù”. Jich pòprawiony tekst czekô na drëd¿é wëdanié. Drëd¿im taczim dokôzã mdze mój jesz nie wëdóny „Kaszëbsczi s³owôrz normatiwny”, w chtërnym jô jem dosc tolerancyjny dlô foneticznëch òbòcznoscy. ¯elë chòdzy ò s³owiznã techniczn± czë „pùblicysticzn±” to, zamiast sztëcznëch i „martwëch” neologizmów, jô w nym S³owôrzu bédëjã dosc czãsto skaszëbion± pòlaszëznã. Òbôczimë, jak to òstónie przëjãté przez pisz±cëch Kaszëbów. Spiérczi ò lëterack± kaszëbiznã W kaszëbsczi pismieniznie spòtikómë tekstë pisóné w rozmajitëch dialektach. Z jedny stronë mómë pòlasz±cégò J. Derdowsczégò, z drëd¿i – bëlacz±cégò J. Drze¿d¿óna, a z trzecy tekstë, jaczé mò¿emë zaliczëc do dialektu westrzédnokaszëbsczégò, szerok pòjãtégò. ¯elë b±dzemë dosc tolerancyjny, to do pisarzów westrzédnokaszëbsczich zaliczimë niejednégò, co sã ùrodzy³ përznã dali na pó³noc òd kartësczégò pòwiatu. Wezmë taczich, jak L. Hejka, A. Nôd¿el, J. Pipka, A. Bùdzysz. (Heyke, Nagel, Piepka, Budzisz) Jan Drze¿d¿ón, nôp³odniészi pisôrz z Kaszëbów bëlacz±cëch, ni miô³ ambicji twòrzeniô jãzëka lëteracczégò, w znaczenim „ùniwersalnym”. Jãzëk pòwiôstków przez niegò pisónëch je wëstarczaj±cy dlô tegò ôrtu lëteraturë. Ale mòwa lëterackô mô niejedno òbliczé i pòtrzebùje òna ò wiele szerszégò zasobù „precyzyjnëch instrumentów”. Na pewno jãzëk pòezji i beletristiczi je czims wë¿szim òd jãzëka pùblicysticzi, ale dlô mie mòwa lëterackô stôwô sã normalnym jãzëkã dopiérkù tej, czej zléze z „Parnasu” i nazôd trafi do gbùrsczich chëczi. Jinaczi rzec, mòwa lëterackô stôwô sã mòw± ù¿ëteczn± tej, czej tracy swój ùroczësti charakter, a zaczinô bëc ù¿iwónô w tekstach prakticznëch, czedë autór je zmùszony dobiérac s³owa akùrôtné, precyzyjné. Bò w pòezji czë beletristice mò¿emë wiele rzeczi òbéñc „ògródkama”. Dlôte, chòc wô¿né bë³o pòdniesenié kaszëbiznë do rand¿i jãzëka artisticznégò, wô¿né bë³o té¿ zastosowanié gò w pùblicystice. Pierszi nasz pòeta, H. Derdowsczi pisô³ pò kaszëbskù z nôdzej±, ¿e czej sã Kaszëbi pòdùcz±, tej zaczn± gadac tak jak we Warszawie... A. Majkòwsczi té¿ bé³ zdaniô, ¿e mòw± lëterack± Kaszëbów, w znaczeniu „mòw± szkò³ë i Kòsco³a” pòwinien òstac jãzëk pòlsczi. Ale w kùñcu napisô³ swòjégò „Remùsa” pò kaszëbskù... J. Karnowsczi w pòwô¿ny pùblicystice stosowô³ jãzëk pòlsczi a kaszëbiznã w poezji abò w pòwiôstkach. Dopiérze Zrzesziñcowie zaczãlë pierszi rôz òd czasów F. Cénôwë, ù¿ëwac kaszëbiznë we f±kcji prakticznégò jãzëka „gazétowégò”. Pùblicysticzné tekstë w cz±dnikù Zrzesz Kaszëbskô, ¿elë nie bë³ë pisóné pò pòlskù, wëchôda³ë w dialekce westrzédnokaszëbsczim, bò Zrzesziñcowie pòchòdzëlë z kartësczégò pòwiatu. Nôbar¿i popùlarny lëteracczi wëkrëcznik, Gùczów Mack, stwòrzony przez Aleksandra Labùdã, té¿ ù¿iwô³ dialektu westrzédnokaszëbsczégò. Mëszlã, ¿e sóm rozs±dk wskazëje nóm, ¿e lëterackô kaszëbizna, jakô mòg³abë bëc przëswòjonô przez wszëtczich Kaszëbów, mùszi sã òpierac na gôdkach westrzédnokaszëbsczich (pòjãtëch jak nôszerzi). Sprawa „lëteracczi” s³owiznë Ò kaszëbsczi mòwie lëteracczi sã gôdô, ¿e òna le jesz wiedno je na etapie twòrzeniô sã i eksperimentowaniégò. Je w tim përznã prôwdë. Kaszëbizna w pismienim je ja¿ do dzys szarpónô na wszëtczé stronë, przede wszëtczim przez madrowanié przë s³owiznie (s³ownictwie). To sprôwiô, ¿e tekst pisóny biwô niezrozëmia³i dlô strzédnégò Kaszëbë. Przódë nôwicy eksperimentowelë Zrzesziñcowie – òsoblëwie A. Labùda i J. Trepczik, a pò nich té¿ përznã niechtërny m³odszi Kaszëbi, ja¿ pò dzysészëch autorów z gazétczi Òdroda. Wiele nëch jãzëkòwëch dzëwactwów bra³o sã i bierzë ze s³abi znajomòscë kaszëbiznë. Czãsto w prostëch tekstach mómë do ùczinkù z ewidentnyma b³ãdama jãzëkòwima abò z b³ãdama pisënkù czë „korektë”. Przëczën±, ùtrudniwaj±c± rozwój kaszëbsczi pismieniznë bë³ë té¿ spiérczi ò pisënk (pisowniã). Ale ten etap ju mómë, Bògù dzãka za sob±. Trzeba jesz dopòwiedzec, ¿e dzél ti mòwny apartnoscë wz±³ sã ze zwëczajny, lëdzczi przekòrë. Jeden z kaszëbsczich „s³owòtwórców” miô³ tak± zasadã: „wiedno jinaczi jak pò pòlskù”... W ten hewò spòsób pòwsta³o sztëczné i czësto niepòtrzébné przepadlëskò midzë kaszëbizn± a pòlaszëzn± i tak samò rozesz³ë sã drod¿i kaszëbiznë pisóny i autenticzny, ¿ëwi mòwë. Ale chcemë le miec nôdzejã, ¿e ten etap më jakòs przebrniemë i w kùñcu zaczniemë pisac normaln±, nieùdzywnion± kaszëbizn±. Czej ju móm le¿nosc sã wëpòwiedzec, pòwiém, ¿e mie sã nie widzy wprowôdzanié w òbiég neologizmów, s³ów sztëcznëch. Zamiast wëmëszlac nowé s³owa, nierôz bë syg³o le përzinkã skaszëbic s³owò pòlsczé abò, ¿elë chòdzy ò neosemantizmë, zastosowac s³owò kaszëbsczé blë¿szé pòlsczémù. Kò ni mò¿e bëc tak, ¿ebë kaszëbizna mówionô ùléga³a wp³iwòwi pòlaszëznë, a kaszëbizna pisónô sz³a czësto w drëg± stronã. Wezmë, J. Trepczik bédëje rzeczownik „¿och”, w znaczenim „pr±d” - „¿och wòdë”, „¿och elektriczny”. A jô bédëjã pòlasz±cy „pr±d elektriczny”, jaczi wszëtcë Kaszëbi ju znaj± i ù¿iwaj± (niejedny wòl± niemcz±cé: sztróm). Trepczik bédëje té¿, dlô przëk³adu: „nordowi d¿ib” zamiast „biegùn pó³nocny / nocny / nordowi”, chòc ùtcëwie zaznôczô, ¿e „d¿ib” i „biegùn” to s± synonimë. Mòjim zdanim lepi bë³o wëbrac s³owò „biegùn”. Kò „s³owòtwórca” pòwinien bëc realist± i wiedzec, ¿e chòc na papiorze czãsto wszëtkò sã zgôdzô, ¿ëcé jidze swòj± drog±. Zamiast twòrzëc neologizmë (nierôz niezdarné), lepi je czasã sygn±c prosto do pòlaszëznë. Prawie terô, niedôwno le ùkôza³o sã nowé wëdanié S³owôrza S. Ramù³ta („S³ownik jêzyka pomorskiego czyli kaszubskiego”), òprôcowóné przez prof. Jerzégò Trédra. To dze³o jô ùwô¿óm za baro pò¿ëteczné i tak samò jak prof. J. Tréder móm nôdzejã, ¿e nen S³owôrz përznã wp³ënie na m³odëch Kaszëbów, ¿e zaczn± ù¿ëwac autenticzny kaszëbiznë, zamiast dotëchczasowégò ¿argónu. Co prôwda, do pòwstaniô tegò ¿argónu przëczëni³ sã jaczims dzélã S³owôrz J. Trepczika, wbrew zamiaróm jegò Autora... Móm nôdzejã, ¿e mój s³owôrz, czej wiñdze, przëczëni sã, wespó³ z tim nowim s³owôrzã S. Ramù³ta do przëwróceniô kaszëbiznie ji tradicyjnégò charakteru – przëblë¿i jã do ¿ëwi mòwë i òczëszczi z ùdzywnieniów. Standarizëj±cô f±kcjô pisënkù i „mediów” Przë le¿noscë ù¿iwaniô jednégò standardowégò pisënkù, w jaczims dzélu òdbiwô sã tej zbli¿enié kasz. dialektów, przez zacercé niechtërnëch drobniészëch apartnoscy, przënômni w pismie. Prze³o¿enié „¯ëcégò i przigòdów Remùsa” do nowégò pisënkù, i przë ti le¿nocë wprowadzenié mô³i korektë do gramaticzi (zast±pienié form tipù „miô³es” przez „miô³ jes”), na pewno ùmk³o temù tekstowi përznã autentizmù, ale przëblë¿ë³o gò do dialektu westrzédnokaszëbczégò. Mëszlã, ¿e tak samò pò¿ëtecznô bë bë³a té¿ transkripcjô tekstów J. Drze¿d¿ona na dialekt westrzédnokaszëbsczi, tzn. ùsëniãcé bëlaczeniô i zast±pienié znakù ê przez ã... Ju pòprzez òddanié zwãków kaszëbsczi mòwë w pismie, niejedne foneticzné apartnoscë trac± swòjã òstrosc, abò czësto d¿in±. Wezmë, ni mô znaczeniô, czë chtos „godo”, czë „gede”, bo zôpis je jeden: gôdô. Ale z czasã mò¿e sã nóm ùdô ùstalëc té¿ normã lëteracczi wëmòwë. Np. ¿elë jidze ò nen wë¿i pòdóny przëk³ôd, jô jem za przëjimniãcym „pòstrzédnégò” ô, brzmi±cégò jak niemiecczé ö / oe („umlaut”), tj. taczégò ô, jak sã czëje w pùcczim pòwiece czë - môlama - w kartësczim. Na spopùlarizowanié kanonu wëmòwë mòg³ë bë mieæ wp³iw radio i telewizjô, ale: 1. w telewizji przewôgã mô wëmòwa serakòjskô, tipù „gede”, chtërna wiele Kaszëbów razy; 2. w radiu, do wëmòwë Leszka Szmëtczi jô bë miô³ té¿ niejednã zastrzega, np. do formë tipù: „robiec”, czë maniericznégò nadù¿iwaniô partikù³ë „ë”, pòza ti w slédnym rokù program ten bé³ prowadzony przez Dominika Sowã, sympaticznégò Górala, ale jô bë wòlô³ na tak wô¿nym stanowiskù „autentik”, zamiast „pòdróbczi”. Mòd³o lëteracczi kaszëbiznë we „Wskôzach pisënkù” i w niewëdónym jesz S³owôrzu normatiwnym Standarizacjô kaszëbiznë, jak kò¿di mòwë, zanôlégô midzë jinszima na zmniészenim òbòcznoscy dialektowëch - foneticznëch i morfòlogicznëch. Bò w ramach jednégò systemù nie dô sã pògòdzëc wszëtczich apartnoscy dialektowëch. Przë ùk³ôdanim „Wskôzów k. p.” mie przëswiéca³a ùdba, ¿ebë pòpierac formë òglekaszëbsczé i westrzédnokaszëbsczé, ze strat± dlô lokalnëch apartnoscy. Jinszé zôs dialektowé apartnoscë òsta³ë pòtraktowóné jakò òbòcznoscë, ale jednémù z wariantów dôwô sã przédny môl, np. tip ch³opã - spòmidzë dwùch wariantów kùnôszka rzeczowników w 5 przëpôdkù (nôrzãdnikù): -ã || -em.). W tã stronã zmiérzô té¿ „Kaszëbczi S³owôrz normatiwny”, chtëren sã rozrós³ z mô³égò s³owôrza do³±czonégò do pierzégò wëdaniô „Wskôzów kasz. pisënkù”. Wszed³ do niegò znaczny dzél s³owiznë ze S³owôrza B. Zëchtë (Sychtë), ò wiele mni ze s³owôrza S. Ramù³ta i përznã òd F. Lorentza (z krótczégò s³owôrza do³±czonégò do Jegò „Gramaticzi Pòmòrsczi”). Wnetk kò¿dé s³owò w mòjim s³owôrzu je òpatrzoné przëk³adama òdmianë przez przëpôdczi abò przëk³adama zdañ, pòdónëch w znormalizowónym pisënkù i colema³o w dialekce westrzédnokaszëbsczim. U¿ëtkòwnik s³owôrza b±dze móg³ przë le¿noscë pòznac kaszëbsk± frazeologiã. Nôwô¿niészé znanczi lëteracczi kaszëbiznë w skróce (Napisóné wedle tekstu prof. Edwarda Brezë, pn. "Cechy kaszubszczyzny literackiej" - Pomerania, IX 1996 r.) Ùwôga: Formë „lëteracczé” s± pisóné pòchilonym drëkã, w òdró¿nieniu òd òbòcznoscy, nie pòlécónëch przeze mie do ù¿iwaniô. Fonetika Przeñdzenié ã (czë: ±) w i, ë. Np. cygn±c (przër. pô³niowòkaszëbsczé: c±gn±c), sygn±c, pòcëgac, sëgac, pisc || piãsc, wzyc || wz±c, wicy || wiãcy. Samòzwãczi „pòchiloné” („cemné”) é, ó, ô np. slédz, dobrégò, wiédzô, próg, rów, góra, trôwa, òn gôdô. Samòzwãczi nosowé ±, ã, np. rãbic, r±biã, r±b, krãcëc, kr±cã, kr±g, kãsëc, k±sy³, k±sk, przekãsny, gãs, g±sór, sãdzëc, s±dzy, s±d, czãsto, rãka, pãkn±c. Diftongòwô wëmòwa (labializacjô) o, u (wëmôwióné: ³e, ³u; pisóné: ò, ù) pò p, b, f, w k, g, ch, np. òkò, ùchò, pòle, kòza, pùsto. Na temat òznôczaniô labializowónëch o, u za pòmòc± sztriszka. Tu zastrzega ¿e w s³owach pòchòdz±cëch z cëzëch jãzëków labializacjô wëstãpùje ò wiele rzadzy - zale¿i to òd stopnia przëswòjeniô s³owa przez Kaszëbów. Np. brak labializacji w s³owach: bomk || bómk, bomboniéra, formalnosc, kontakt, komplet, port, polifoniô itp. Formë zdrobnia³ëch rzeczowników, bez „rësznégò” e, np. Jank, knôpk, bùdink, pôlc, óws, krôwc. Apartny w procëmkù do pòlaszëznë tip reno, rek, remiã, rena, reno, Reduniô, red³o, redosc, redowac sã, rechòwac. Chòc w kaszëbiznie mómë té¿ wiele s³ów z ra-, np. rada, radzëc, raczëc sã, razã, rak (pòslôd, drobné rëbë / zbò¿é). Dwa tipë kùnôszków przëdôwników: --owi i –ewi, np. ró¿ewi, krzi¿owi || krzi¿ewi, pliszowi || pliszewi, côlowi || côlewi. Pòdobn± spraw± je òbòcznosc w rzeczownikù macecha || macocha. Przeñdzenié dôwniészëch mitczich k, g w cz, d¿, np. w s³owach: czedë, jaczi, jaczé, czij, d¿±c, d¿ibczi. Ale nié w tipie „bòczem”, „Bòd¿em”, bò zamiast tegò preferowóny je tip. bòkã, Bògã. [W przërównaniu z „Zasadama pisowni” z 84 r. òbniechóné je pisanié i przed e / é, ±, pò cz, d¿ (np. cziedë, jaczié, d¿i±c). Terô piszemë, np. czedë || czédë, jaczé, d¿±c]. Nie stosowanié bëlaczeniô (tip: chlop, lawa, stól), ani kùnôszków przëdôwników tipù: dobré³e, zdrowé³e (le: -égò). Bëlaczenié mò¿e bëc stosowóné przë tzw. sztélizacji, ¿elë chcemë òddac autenticzn± gôdkã bëlack±. Òstró¿nosc w stosowaniu archajizmów foneticznëch, òsoblëwie „ks±¿kòwëch” i lokalnëch, np. barnic, warna, gard, go³wa, dó³to, we³k, wô³na. Pòdtrzëmiwanié archajizmów zleksykalizowónëch, np. bardówka, charst, parmiéñ, karno, paparc || parpac, charna. Fleksjô Przë òdmianie rzeczowników ù¿iwanié wszëtczich kùnôszków, òsoblëwie, ¿elë jidze ò òdmianã tipù przëdôwnikòwégò, np. w 2 przëpôdkù (dope³niwaczu): kôzaniô || kôzaniégò, ¿ëcô || ¿ëcégò; w przëpôdkach 5 - nôrz±dnikù - kôzanim, ¿ëcym i 6 przëpôdkò (môlnikù) - kôzaniu || kôzanim, ¿ëcu || ¿ëcym. Dôwanié pierszéñstwa kùnôszkòwi -ama rzeczownikóm w 5 przëpôdkù wielny lëczbë, np. nogama, pôlcama [nié: -ami, -amë]. Dôwanié pierszéñstwa kùnôszkòwi -ã przë rzeczownikach w 5 przëpôdkù pòjedinczny lëczbë, np. ch³opã, Bògã [nié: -em]. Dopùszczenié òbòcznoscy w kùnôszkach czasników czasu przesz³égò tipù –ele || -alë: gôdelë || gôdalë, jachelë || jachalë. Przëjãcé za standardowi kùnôszka czasników tipù -óny (ónô, -óné), nôczãscy, na ca³ëch dzysészëch Kaszëbach pòtikóny, np. òn bé³ przëjachóny, òna bë³a przëjachónô, to dzeckò bë³o przëjachóné, te piesnie s± spiéwóné, òn to miô³ dostóné, pisóné, wsóné itp. Chòc stronama s± ù¿iwóné kùnôszczi tipù: -any, -ãny, - ±ny, -ôny. [Tu trzeba wiedzec, ¿e òkróm kùnôszka -óny, mómë drëd¿i, pòdobny -ony, np. w przëdôwnikach òdczasnikòwëch: ùrzniony (|| ùrzniãti), ùprawiony, pògòrzony, nagòniony, ògòlony itp.]. Stosowanié krotszëch i d³ëgszëch formów rzeczowników w 1 przëpôdkù pòj. l., np. kam || kamiéñ, rzem || rzemiéñ, p³om || p³omiéñ. W òdmianie rzeczowników nijaczégò ôrtu, tipù dzéwczã, kùrzã, celã stosowanié w 2 przëpôdkù pòj. l. kùnôszka -ëca (bar¿i przeze mie pòlécónégò) abò: -ãca (np. dzéwczëca || dzéczãca); w 2 przëpôdkù wiel. l. kùnôszka -ãt (np. dzéwczãt). Ù¿iwanié rzeczowników zakùñczonëch na -ón (nié: -anin), np. Amerikón, mieszczón, parafión. Krotszô i d³ëgszô formã przëdôwników - np. zdrów || zdrowi, ¿iw || ¿ëwi, wôrt || wôrtny. Krotszô i d³ëgszô forma przës³ówków, np. dalek || dalekò, g³ãbòk || g³ãbòkò, szerok || szerokò, wësok || wësokò (ale leno: d³ugò, chùtkò, snôdkò, mitkò, rãdo) itp. Dopùszcziwanié przë rechùbnikach pòrz±dkù tipù: dwadzescë dwa i starszégò (dzys ju wnetk nijak nie spòtikónégò) dwa dwadzescë. Pòczestnô forma zamiona wë (np. do starszi òsobë: Jidzece wë?), w procëmkù do zamiona przë wielny lëczbie: wa (np. Jidzeta wa?). Dopuszcziwanié dwùch formów czasnika - d³ëgszi i krotszi, np. grajã || gróm, gnajã || gnóm. [Przë tim jô bë pòlécô³ formë tipù grajã, gnajã ale czëtóm, gôdóm, chòc na nordze biwô bar¿i: czëtajã, gôdajã]. Dopùszcziwanié formów d³ëgszi i krotszi przë nôd¿ibie rozkazëj±cym czasnika: sedzë || sedz, wsëpi || wsëp, robi || rób; robita || róbta, stanita || stañta. Stosowanié przë czasu przesz³im nowszi (i starszi) bùdacji, np. jô bé³ || jem bé³, të òstawi³ || òstawi³ jes. Stosowanié skrócony (i nieskrócony) formë czasu przesz³égò, np. òna gôda || òna gôda³a, dôwa(-³a), stoja(-³a), mia(-³a), bra(-³a), mia(-³a). Stosowanié krotszi (i d³ëgszi) formë przëczasnika, np. robi±c || robi±cë, stoj±c(ë), le¿±c(ë), np. Jô to tam òstawi³ wisz±c(ë). –(wëró¿nionô je szlabiza akcentowónô). Rozró¿nianié przës³ówków zakùñczonëch na -o czë -e, np. smùtno, pòwô¿no, teskno, równo, kòmùdno, ma³o, smia³o || smiele ale cerplëwie, chcëwie, gòrlëwie (chòc, np. ³zawò, drawò, stale, archaj. smiele) itp. Równoprawné ù¿iwanié formów zdrobnia³ëch, np. sk±d || sk±dk || sk±dka, wnet-k—a, nawet-k-a, do nik±d-k-a, nic-k. U¿iwanié kùnôszków rzeczowników -jô, -ëjô || -ijô (tip: rozegracjô || rozegracëjô; bùdacjô || -cëjô), w taczich proprorcjach jak no je w ¿ëwi mòwie, tzn. przede wszëtczim kùnôszka –jô. Zôs kùnôszka –ëjô le w przëpôdkach ùtrwalonëch zwëkã, np. balëjô (balika), Biblëjô. S³owòtwórstwò: Twòrzenié nowëch s³ów pòd³ug prawid³ów kaszëbsczégò s³owòtwórstwa, zgódno z „dëchã” kaszëbiznë, bùdowanié neologizmów na domôcëch dr¿éniach, z pòmòc± tradicyjnëch przedrostków i kùnôszków. Stosowanié sufiksów (nowszëch i starszëch): -skò || -szcze, np. r’zëskò || r¿ëszcze, wãzëskò || wã¿ëszcze, knapskò || knapszcze, czë np. -osc || -ota (np. zgni³osc || zgni³ota, mi³osc || mi³ota). Z tim, ¿e bar¿i archajiczné sufiksë -szcze, -ota wëstãpùj± ò wiele czãscy na nordze, tej w lëteracczi kaszëbiznie té¿ b±d± wierã ù¿iwóné rzadzy nigle -skò, -osc. W przës³ówkach nôwë¿szégò stãpnia stosowanié przedrostka nô-, np. nôlepszi, nônowszi, nôwë¿szi (nié: nôj-). Niechtërne, wëbróné problemë kaszëbsczi foneticzi 1) Spó³zwãczi: t, d, / c, dz (z) Dlô pisz±cëch pò kaszëbskù wô¿nô je wiédzô ò zasz³i pò XIII wiekù wëmianie mitczich t’, d’ na c, dz (té¿ r mitczégò na rz). Wëmiana ta, w kaszëbiznie (ani w pòlaszëznie - na: æ, d¼) nie bë³a przeprowadzonô konsekwentno do kùñca, ò czim swiôdcz± òbòcznoscë, np. dzura || dura, dzarna || darna, cëpel || tëpel, titk || cëc, d±s³o || dz±s³o, miedwiédz || miedzwiedz, cwardi || twardi itp. W òdmianie czasników je wôrt dac bôczenié na foneticzné wërównania, jiné nigle w jãzëkù pòlsczim. Wezmë na to: krasc, k³asc, np. k³adzã, k³adze, k³adzemë, k³adzeta, k³adz±, k³adzece itp. W kaszëbiznie lëteracczi jô bédëjã ù¿ëwac formë ze z w s³owach taczich jak, np. cëzy, zbón, zwón, zwãk, pãzel || pañzel, bar’zo (= baro) - chòc môlama, w gôdkach, tak samò jak w jãzëkù pòlsczim mómë dz. Nie pòlécóm lokalnëch ‘mieza’, ‘mëzë’, ‘nãza’, le: miedza, midzë, nãdza. cz, d¿, sz, ¿ [k Lëtrë cz, d¿ stosowóné s± konsekwentno té¿ do òznôczaniô dôwnëch, mitczich k, g - w s³owach, np. krótczi, d¿ibczi, drëd¿i, s³odczi, czej, pòlsczi, kaszëbsczi, rózd¿i, misczi (przódë: krótki, gibki, drëgi, s³odki, kiej, pòlski, kaszëbski, rózgi, miski - jakno sã jesz pò dzys dzéñ gôdô, np. kòle Lëzena). Òbaczë té¿ òmówienié samòzwãków g, k. W wëmòwie przëdôwników (i nôzwësków) tipù pòlsczi, rusczi, Nadolsczi, mòrsczi, dzyrsczi a té¿ rzeczowników we wielny lëczbie, np. rózd¿i, misczi czëje sã tam sam wëmòwã -szcz- / -¶æ- abò -¿d¿- / -¼d¼- (np. pòlszczi / pòl¶æi, mòrszczi / mòr¶ci, ró¿d¿i / ró¼d¼i, miszczi / mi¶æi itp), ale mdzemë piselë konsekwentno: scz, zd¿, rscz, tj. pòlsczi, rusczi, Nadolsczi, mòrsczi, dzyrsczi, rózd¿i, misczi itp. Wskôza ta tikô sã té¿ pisënkù przëdôwników, taczich jak, wezmë: w±sczi, nisczi, slësczi, wiesczi = wsowi (co jinégò: wieszczi = òpi). Té¿ trzeba dac bôczenié na pisënk rzôdkò wëstãpùj±cëch rzeczowników tipù papie¿stwò || papiestwò, ksã¿stwò || ksãstwò, ù-bó¿stwò || ù-bóstwò, drëszstwò ||-sztwò, a té¿ przëdôwników, krewnëch z taczima rzeczownikama jak, np. papie¿sczi || papiesczi. i, y / ë (u) Lëtrë i, y òznôczaj± jeden i nen jistny fonem, przë czim g³ówn± dlô niegò je lëtra i. Lëtrã y ù¿iwómë leno pò s c dz z (np. sygn±c, gòr±cy, dzywny, zymk), tzn. tam, gdze chòdzy ò zaznaczenié cwiardi wëmòwë pòprzednégò spó³zwãkù, i pò lëtrze n, czej jidze ò zaznaczenié cwiardi wëmòwë, w procëmkù do ñ (np. przërównôj: òstatny, dzywny - nijak, niskò, sadnij so). Òkróm tegò lëtra i zastãpùje j przed samòzwãkama, np. w s³owach: wiara, piôsk, pòbiegn±c. Samòzwãk i (dôwné, „krótczé” i kaszëbiznie tam sam zmieni³ sã w ë („szwa”), np. w s³owach: lës, lëpa, sztërë, cërzón, bëc, bëlny. Samòzwãk ë pòjôwiô sã té¿ w môlu dôwniészégò „krótczégò” u, wezmë s³owa: lëdzë, brzëch, dësza, sëchi, g³ëchi, rëszëc sã. j (i) Lëtra j je ù¿iwónô, jiwerno jak w pòlsczim pisënkù, np. a) na pòcz±tkù s³ów jeden, jachac, jesc i b) westrzód s³owa, ¿elë dr¿éñ je pòprzedzony przedrostkã, np. zjednac, òdjachac, dojesc, czë c) w przërostkù tipù –je, np. òn leje, smieje sã itp. Mómë té¿ j na kùñcu czasników w nôd¿ibie rozkazëj±cym, np. sadôj, przëpasuj, ùtnij (co prôwda nôczãscy gôdô sã: sadé, przëpasy, ùtni, ale je przëjãté pisac no j). Przë tim trzeba pamiãtac, ¿e jistniej± té¿ czasniczi tipù wsëpi || wsëp, òstawi || òstaw zakùñczoné na i. Wierã w nëch krotszëch formach przódë jistnia³ë na kùñcu mitczé spó³zwãczi np. wsëp (pj). Przës³ówczi wë¿szégò i nôwë¿szégò stãpnia piszemë bez j w wëg³osu, np. (nô)mòcni, (nô)dali, (nô)mni, (nô)wë¿i, (nô)mni itp. W procëmkù do niechtërnëch dôwniészëch systemów pisënkòwëch, òbniechóné je mitczenié i za pòmòc± j, pò spó³zwãkach, np. bjic, pjic, gwjizdac, le piszemë: bic, pic, gwizdac, miska, wid itp. Równak lëtrã j ù¿iwónô je jesz jakò wzmòcnienié mitczi wëmòwë i, ¿elë no i wëstãpùje na pòcz±tkù s³ów, np. jic, jiglëna, jiscëc sã, jimac sã, jinaczi ë w jich z³o¿eniach z przedrostkama, wezmë: pòjiscëc sã, zajimac sã, przejinaczëc itp., a nawetk westrzód s³owa, ¿elë przed i wëstãpùje samòzwãk, np. mòji swòji, twòji, gòjic sã, pòjic, klejic, ùkraji! (òd: krajac), czajic sã itp. ³ (l) Zwãk ³ je wëmôwióny wargòwò. Le tzw. Bëlôcë, na nordze, nie rozeznôwaj± l òd ³ i gôdiwaj± wszãdze l (stól, lawa itp.). W lëteracczi kaszëbiznie równak mdzemë l i ³ stosowelë na przënôle¿nëch môlach, np. ³ w s³owach ch³op, ³owic, k³os; a zôs l np. w s³owach las, plesc, glëna, klepac, klin, tzn. (z grëbsza) tak, jak w pòlsczim jãzëkù lëteracczim. Wëjimkã b±d± te s³owa, jaczé wszëtcë Kaszëbi wëmôwiaj± na ôrt „bëlacczi”, jak np.: falszëwi (té¿: falsziwc, falszëwòta itp.), plaskati, splaszczëc (pòlsczé: p³aski, sp³aszczyæ), ladowac (pòl. ³adowaæ), lëpin (pòl. ‘³ubin’) salôta (ale: sa³atka...), szalwija, té¿ neologizm: spòlëzna, chòc: spò³eczny. Òbòcznosc trzeba timczasã òstawic w s³owach (czasnikach) selac || së³ac, sélóm || sy³óm, pòsélómë || pòsy³ómë Ale nawetka ti Kaszëbi, co ù¿iwaj± czasnika selac (tzn. wariantu „bëlacz±cégò”), mówi±: pòs³ac, pòs³ô³, pòs³óny (gôdiwô sã stronama té¿: ‘wëswac’, ‘pòswô³’, ‘pòswóny’ – ale tegò nie ùwzglãdnimë w lëteracczi kaszëbiznie i piszemë -³-: wës³ac, pòs³ô³). Rzeczownik m³in piszemë z -³i-, chòc biwô wëmôwióny ‘mùn’. Bëlôcë i Pó³bëlôcë mòg± miec biédã z rozeznanim ³ òd l w s³owach, taczich jak, np.: rzeczownik kloc (sztëk drewna) i czasnik k³oc (= pikac), balka, chwilka, ³ëszka (mówi± tam: ‘lejszka’), klapac, klatë. Chcemë té¿ przërównac kaszëbsczé: „ti mô³i knôpi” z pòlsczim: „ci mali ch³opcy”. - Przër. té¿: te mô³é dzecë, bia³czi. Lëtra ³, òkróm zwëczajnégò zastosowaniô w s³owach taczich, jak np. biô³i, ³awa, stó³ (jaczé s± pò bëlackù wëmôwióné: biôli, lawa, stól) mùszi bëc té¿ dostôwiónô na kùñcu czasników w czasu przesz³im ch³. ôrtu, np. szed³, jôd³, móg³, sôd³, pas³, rós³, czë ùsôd³, napas³, ùrós³ itp., chòc tegò, wëg³osowégò -³ nie wëmôwiómë. Ta, slédnô wskôzã, je baro niewëgódnô do stosowaniô przë tekstach pisónëch pò bëlackù. Prôwdac, bë³o zalécenié, ¿ebë tam stawiac -l, przez co w pismieniznie trôfiaj± sã formë tipù: szedl, krôdl itp. W praktice jednak niejedny redaktorzë, nie zwô¿elë na wskôzë, le no -l w tekstach bëlacczich czësto òpùszcziwelë. Kompromisowim spòsobã dlô tekstów bëlacczich bë mòg³o bëc dostôwianié do czasników tegò tipù -³ (zamiast -l). Mielë bë jesmë tej, np. Òna szla, a òn przëszed³. Òn sôd³ i òna sadla... Mëszlã, ¿e z czasã, czej kaszëbizna lëterackô mdze przëjãtô przez wszëtczich Kaszëbów, tekstë bëlacz±cé b±d± sã pòjôwia³ë le tam sam, w ramach sztélizacji. Stronama, na nordze i na pô³niu wëstãpùj± czasniczi z formantã -±n, zamiast -±³, np. cygn±n, ùc±n (w bia³g³. ôrce: cygnãna || cygnã). Mòg± òne bëc stosowóné òbôczno, òsoblëwie w tekstach sztélizowónëch na te dialektë. W lëteracczi kaszëbiznie jô bédëjã jednak ù¿ëwac w ch³opsczim ôrce, formów tipù: cygn±³, sygn±³, ùc±³, jaczé s± ù¿iwóné na westrzédnëch Kaszëbach. Dôjmë bôczenié na wëstãpùj±cé w kaszëbiznie skróconé formë czasników bia³g³. ôrtu, tipù bra, da, mia, wzã, ùcã (zamiast: bra³a, da³a, mia³a, wzã³a, ùcã³a). S³owò jabkò, b±dzemë piselë bez ³, ale: jab³ónka. Piszemë -³ w s³owie bé³ (òd: bëc) chòc na Pùcczi Kãpie gôdiwô sã tam sam „bé” (abò: bél - pò bëlackù). Piszemë té¿ stó³k, chòc na westrzédnëch Kaszëbach czëjemë: ‘stók’ ñ (n) Lëtra ñ, tak samò jak w pòlsczim pisënkù òznôczô mitczé n, i je pisónô, np. na kùñcu s³ów taczich jak, np. kóñ, dzéñ, céñ, wstañ! (|| wstani), czë westrzód s³owa, np. bañda, kañta, rañt, pañc, pañsczi, ró¿añc, kùñda, tuñc, fùñt, gwañdac, pòjmañc itp. Prôwdac, czãsto zamiast -ñ- mómë wëmòwã ôrtu -jn-, np. kùjnc, bajnda itp., ale w pisënkù lëteracczim tegò nie ùwglãdniwómë. Môlama, na nordze, no ñ scwiard³o w n (mómë tam taczé s³owa jak: ró¿anc, tónc), zôs na Hélu w Jastarni, Cha³ëpach mómë nawetka „nô wiém”, „nej” ( zamiast: nie wiém, nié) ale w lëteracczim pisënkù, dlô jaczégò mòd³ã je westrzédnô kaszëbizna, òznôczómë (jistno jak w pòlsczim pisënkù) mitkòsc tegò ñ z pòmòc± sztriszkã, np. piéñ, Gduñsk abò przez lëtrã i, np. nié, ni ma, nijak, niese, nios³a. Równak w nëch s³owach, dze mómë na wikszim dzélu kaszëbsczi òbéñdë cwiardé n piszemë pò nim -y, np. w przëdôwnikach jiny, tilny, biédny itp. Trzeba przë tim dac bôczenié, ¿e w kaszëbiznie, jinaczi nigle w j. pòlsczim, w przëdôwnikach wielny lëczbë ch³. ôrtu mómë cwiardé n, np. òni s± biédny, ti biédny lëdze, òni s± winny, letnô wòda, òn je jiny, òni s± g³odny, chléb pòwszedny, òdpòwiedné nôrzãdza itp. Przërównôjmë, np. pòlsczé: „oni s± winni”, „oni s± g³odni. Kaszëbsczé przëdôwniczi bia³g³. i nij. ôrtu maj± -né, np. òne s± biédné, g³odné, winné, piãkné, jiné, bëlny. W ca³oscë mò¿emë rzec, ¿e w kaszëbiznie ni ma przëdôwników z kùnôszkã -ni, le wszãdze, zamiast niegò je -ny. Nawetka mómë òbòcznosc tóni || tóny (pòlsczé: tani). Przërównôjmë z nima formë w stãpniu wë¿szim i nôwë¿szim: tóni || tóny - tañszi - nôtañszi; bëlny - bëlniészi - nôbëlniészi itp. ¯elë jidze ò kùnôszczi przës³ówków tipù tónio || tóno, biédno, bëlno, jasno itp. - w stãpniu wë¿szim i nôwë¿szim mómë -ni, np. tón(i)o - tani - nôtani, biédno - biédni - nôbiédni, bëlno - bëlni - nôbëlni, jasno - jasni - nôjasni. Wezmë zdanié: W tim krómie je tónio || tóno, a w tim drëd¿im tani, ale nôtani je w tim trzecym. Òbòcznosc òstónie w s³owach cëzégò pòchòdzeniô tipù lament || meñt, sakrament || -meñt, testament || -meñt, element || -meñt. Stronama ne s³owa wëstãpùj± nawetka z kùnôszkama tipù: -mañt || -mãt. Môlama czëjemë té¿ cwiardé -n- w nazwie Gdinô, ale wikszim dzélã mówi sã Gdiniô, do Gdini - tak té¿ mdzemë piselë. ¯elë jidze ò rechùbniczi 5, 9, 10, jaczé na nordze wëstãpùj± w formie ‘pinc’, ‘dzewinc’, ‘dzesync’, abò ‘piñc’, ‘dzewiñc’, ‘dzesyñc’ - b±dzemë je piselë: piãc, dzewiãc, dzesãc. r, rz Lëtrë rz, tak samò jak w pòlsczim pisënkù òznôczaj± spó³zwãk pòdobny do ¿. Le kaszëbsczé rz je wëmôwióné òstrzi, w procëmkù do ¿ - przër. ¿aba, grzéch. - Przër.. òmówienié spó³zwãków: cz, d¿, sz, ¿. Jistniej± s³owa, gdze w pismienim r i z s±sadëj±, ale wëmôwióné s± òsóbno, pòdobnie jak w pòlsczim „marzn±æ”. W taczim przëpôdkù, ¿elë je pòtrzeba zaznaczeniégò w pismienim òsóbny wëmòwë r i z, jô bédëjã stosowac apòsztrof. Np. w s³owach: bar’zo, knôr’z, knar’zowac, mier’zec (= dra¿nic, nie widzec sã, przër. mierzec = brac miarã). Tak samò jak w jãzëkù pòlsczim i czesczim, samòzwãk r wëmieniwô sã w niechtërnëch s³owach ze rz, np. stari || stôri - starzec sã, chòri - chòrzec, dzar³ - drzéc, car³ - trzéc, ùpiar³ - przéc, ùmar³ - mrzéc. Dôjmë bôczenié na to, ¿e ta wëmiana r na rz w kaszëbiznie òdbiwa³a sã tam sam bar¿i konsekwentnô jak w pòlsczim jãzëkù. Dlôte niejedne czasniczi, przë òdmianie przëbiéraj± formë jinszé, nigle w pòlaszëznie. Òsoblëwie przërównôjmë czasniczi brac prac, rwac, trzéc – w òdmianie: bierzã , pierzã, rwiã, trzã - z pòlsczima: biorê, piorê rwê, trê. Trzéc w òdmianie przëbiérô formë: jô trzã, të trzesz, òn trze, më trzemë, wa trzeta, òni trz±; òn car³, òna car³a, òne car³ë, òni cerlë itp. W pòdobny spòsób òdmieniwaj± sã czasniczi: drzéc, przéc, mrzéc. Tuwò wëpôdô té¿ nadczidn±c ò taczich òbòcznoscach jak: zmiôrz³ || zmôr’z³, zmiarz³i || zmarz³i, cerplëwi || cerzplëwi. Przërównôj té¿: garsc || gôrzc || grósc, charst || charzt (dzysô: òstrô trôwa - przër. chróst), parzëc || pruszëc (pòlsczé: prószyæ). Trzeba zwrocëc ùwôgã té¿ na: a) rzeczowniczi tipù: lékarstwò, towarzëstwò, drëszstwò gdze w wëg³osu czëje sã, stronama, wëmòwã -rztwò / -sztwò; b) przëdôwniczi tipù rowarsczi, rowarskô, gdze môlama sã mówi -rszcz- || -rzcz- (rowarszczi || rowarzczi itp.) i -rzkô (rowarzkô). W pierszim wëdanim „Wskôzów pisënkù” jem pòlécô³ formë tipù: „lékarztwò”, „rowarzczi”, ale sã z tegò wëcopiwóm. 2) Samòzwãczi W przërównanim z lëter. pòlaszëzn±, mómë w kaszëbiznie wicy samòzwãków (mómë jesz é, ë, ô - i do te jesz labializowóné ò, ù). Samòzwãczi a, e, i, o s± wëmôwióné z grëbsza tak samò jak w pòlaszëznie lëteracczi. Ale np. u je wëmôwióné jinaczi, z artikùlacj± „zwã¿on±” czë „pòdwë¿szon±” w stronã i. Samòzwãk ó je w lëteracczi pòlaszëznie zblë¿ony do u. W kaszëbiznie je wëraznô ró¿nica midzë ó a u (òb. òmówienié ó). a [wëmiana: a / ó, ô] Samòzwãk a je wëmôwióny zwëczajno w taczich s³owach, jak np. las, balka, kawa; zôs przed spó³zwãkama m, n (ñ) nabiérô rezonansu nosowégò, np. w taczich s³owach jak baniô, kamiéñ, scana, sama, sano (wëmôwómë tej: bãniô, kãmiéñ, scãna). To a czãsto miéniô sã z „krewnyma” samòzwãkama ó i ô. Wezmë: 1. Wëmiana: a z ó. Np. sano - zdr. sónkò, sanie - sónczi, sama - sóm, pana - pón, nawia³o - nawióné - przë tim ó té¿ nabiérô rezonansu i je wëmôwióné jak ± (np. s±nkò), ale piszemë: sónkò, sóm, nawióny itp. W pô³niowëch i westrzédnëch gôdkach mómë kùnôszk czasników -ané, -any, (np. gôdany) wëmôwióny czãsto z rezonansã (np. gôdãné), a na nordze: -ôny, -ôné (np. gôdôny). Jakò lëteracczi jô pòlécóm (jak no ju bë³o, dzélã przëjãté w „Zasadach...”) kùnôszk tipù -óny (ónô, -óné), nôczãscy, na ca³ëch dzysészëch Kaszëbach pòtikóny, np. òn bé³ przëjachóny, òna bë³a przëjachónô, to dzeckò bë³o przëjachóné, te piesnie s± spiéwóné, òn to miô³ dostóné, pisóné, wsóné itp. Òkróm kùnôszka -óny, mómë drëd¿i, pòdobny -ony, np. w przëdôwnikach òdczasnikòwëch: ùrzniony (|| ùrzniãti), ùprawiony, pògòrzony, nagòniony, ògòlony itp. 2. Wëmiana: a z ô. Np. balka - bôl, las - lôsk, razu - rôz, ³awa - ³ôwka, jaje – jôjkò. Chcã zwrocëc ùwôga na system wëmianë a na ô w czasnikach. Na nordze i na wiôld¿im dzélu westrzédnëch Kaszëb je system, jaczi jô preferëjã: sadac, jô sôdóm, të sôdôsz, òn sôdô; më sôdómë, wa sôdôta, òni sôdaj±; sadôj! sadôjta! Zanôlégô òn na tim, ¿e w bezòkòlëcznikù i w nôd¿ibie rozkazëj±cym mómë „jasny” samòzwãk, a w pòòsta³ëch formach òdmianë „cemny” („pòchilony”). [W s³owôrzu J. Trepczika je system pô³niowòkaszëbsczi, np. sôdac, sôdóm, sôdôsz, sôdómë itd. sôdôj; czë: pôlëc, pôlã, pôlisz, pôlimë, pôl! (wszãdze: ô)]. - Przër. wëmiana e / é Trzeba dac bôczenié na pisënk s³ów ¿óden, kò¿di (przër. pòlsczé: ¿aden, ka¿dy), Gduñsk, tuñc (= pòlsczé: Gdañsk, taniec), balka (= pòlsczé: belka), rek (= pòl. rak), rak (= pòslôd, drobné rëbë) itp., krzas³o (= pòl. krzes³o), miono (nié: miano, mióno), tobaka (nié: tabaka). e [wëmiana: e / é, e / a] Òkróm zwëczajnégò e, np. w s³owach jesc, pies, lew, plewa, mech, bes, mómë w kaszëbiznie jesz conômni dwa wariantë tegò zwãkù (òmówioné òsóbno: é, ë) a nawetka trzë - jidze ò „napiãté” e, np. w s³owach: tej, tedë, czej, czejbë, czedë (-s, -¿), tej sej, nitej nisej, wëmôwióné jak përznã przed³u¿oné e. W praktice no napiãté e biwô czãsto wëmôwióné jak é (yj), dlôte wëmienioné pòwë¿i s³owa biwaj± pisóné ze sztriszkã, np. téj, czéj. Dlôte trzeba tu timczasã òstawic òbòcznosc czej || czéj, tej || téj, tedë || tédë itp. [Je to té¿ zmiana, w procëmkù do I wëdaniô Wskôzów kasz. pisënkù]. W wëmòwie to wëg³osowé -j colema³o nie je czëc, dlôte przódë dopùszczony bé³ té¿ zôpis tipù „czé”, „té”, co bë mò¿e bë³o nôwëgòdniészé. Ale w praktice, przë pisanim to „czé” dosc czãsto biwa³o miloné z czë || czi. Tej lepi òstac przë apartniészëch dlô òka formach z -j, np. czej || czéj. ¯elë jidze ò s³owa té¿, précz, gdze té¿ mómë do ùczinkù z „napiãtim” e, jô bédëjã je pisac z -é-. Nie mdzemë w pismieniznie ùwzglãdniwelë diftongòwi wëmòwë e, jakò ej, co czëjemë w gôdkach na Gôchach, np. sejdzec, cejszëc sã - le piszemë tak jak gôdô wikszi dzél Kaszëbów: sedzëc, ceszëc sã itp. Pòdobnô sprawa je ze s³owã lecec, jaczé stronama, na westrzédnëch Kaszëbach je wëmôwióné „lëjcec”. Òstôwómë przë lecec. W Jastarni, Cha³ëpach samòzwãk e przeszed³ w ô. Tam, zamiast, np. Jô tegò nie wiedzô³, czëjemë: „Jo tô³e nô wiôdzol”. Tam té¿ kùnôszk przëdôwników ch³. ôrtu -i, brzmi jak -ej (pòdobn± diftongizacj± pòtikómë w westrzédnëch Czechach...). Czëjemë tej, np. „Òn je czëstej” (zamiast: czësti). Je jasné, ¿e taczé apartnoscë mòg± bëc stosowóné le w tekstach sztélizowónëch na tã gôdkã. Zwrócëc chcã ùwôgã na wëmianã e / é w czasnikach, np. spiewac, òn spiéwô, të spiéwôsz; më spiéwômë, wa spiéwôta; nie spiewôj mie tu! Mómë tu pòdobny problem jak wëmiana a / ô w czasnikach sadac, palëc (przër. wë¿i, òpis samòzwãkù: a). [J. Trepczik mô tu té¿ system: spiéwac, spiéwóm, spiéwôsz; mr spiéwómë, nie spiéwôj || nie spiéw!]. Przë ny le¿noscë jô chcã wskazac na apartné, w procëmkù do pòlsczi lëter. mòwë formë kaszëbsczé, jaczé s± jak nôbar¿i wôrtné pòdtrzëmiwaniô w lëteracczi kaszëbiznie, tipù: rek (pòlsczé: rak), remiã, (pòl. ramiê), redosc (-sny, -wac sã) (pòl. rado¶æ, -sny, -waæ siê), red³o (pòl. rad³o), rena (pòl. rana), reniony (pòl. zraniony), reno (pòl. rano), pòrenë (pòl. rankiem), reny = pòrénczny (pòl. po-ranny), rechòwac, rechùba (pòl. rachowaæ, rachuba), retac || retowac, retënk (pòl. ratowaæ, ratunek), Reduniô (pòl. Radunia). Chòc mómë té¿ formë z ra-, np. rak (= pòslôd), rakôrz, radzëc, rada, rama, rasa, rabòwac, rabùsznik, rakòwac (= marachòwac sã), rajic, rañt (= zberk), razëc, razny, raga (= knaga), rafa (= kamienie pòdwòdné) itp. Tu té¿ chcã zwrocëc ùwôgã na s³owa pòdobné do pòlsczich, w jaczich mómë e abò a, np. balka, bôl (pòl. ‘belka, bal’), jachac (nié: „jechac”, ale: jedze), jasón, jasoter, ale: jerzmò (nié: „jarzmo”), chòc, np. jaskùlëczka, jagniã, jarzëbina, jastrzib, jarmù¿, jagòda. Samòzwãk e czãsto sã wëmieniwô z é, np. brzegù - brzég, chleba - chléb - chlebë, (ale, np. chléwa - chléw, mlécza - mlécz, abò: pieca - piec, chòc zdrobn: piéck, miecza - miecz itp), séw - sewù, selac - sélô, strzelac - strzélô, pòwiédz - pòwiedzec, dzél - dzelëc. Jiné apartnoscë kaszëbsczi foneticzi 1. Òd stronë foneticzny, niechtërnë s³owa pòdobné s± do pòlsczich, ale pisóné s± pò kaszëbskù jinaczi, abò miéwaj± jiné znaczenié, np. a) chô³pic sã (wëm. té¿: che³pic sã) = chcëwic sã, czô³en || czô³no, czô³gac sã, gô³ka || gò³ka, kô³basa, kô³tón || -un, pachô³k (pòl. pacho³ek), pô³c, pô³niô, pô³nié (ale: pe³ny, nape³nic sã), sôrbac (pòl. siorbaæ), swôrb || swiérzb (pòl. ¶wierzb) szô³tës || szô³cz, wô³tôrz, ¿ô³±dz, ¿ô³±dk, ¿ô³ti, ¿ô³tkò || ¿ô³tk, ¿ô³c, ¿ô³kn±c, ¿ô³n(i)érz; ale: ¿ó³w; b) stó³k, zwón, rówk, anió³, anió³k, doktór, doktórk (ale: tegò doktora), wëzgòdn±c, haló! W niechtërnëch formach o przesz³o w ó abò u, np. s³uñce, kùñc, duñc (pòl. doj¶æ), kòruna || kòróna. Jakò lëteracczé (bò szerzi ù¿iwóné) jô pòlécóm: mówic, mò¿e (mò¿emë, mò¿eta), móda, módny – w procëmkù do: mòwic, mó¿e (mó¿emë, mó¿eta), mòda, mòdny. 2. Trzeba té¿ pamiãtac ò taczich formach, jinszëch w procëmkù do pòlsczich, jak: harbata, paruka, chòlawa, reparacjô; czosac, krzosac, piotrëszka, smiotana; (pò midzë || (môlama: miãdzë || miëdze); szczescé, szczeslëwi || szczeslëwi (spòlasza³é: szczãslëwi); tesknic || tesznic, teskno || teszno, teskni±czka || tesznota; ùczãstnik (pòl. uczestnik). 3. Mómë té¿ s³owa, colema³o pòchòdz±cé z niemczëznë, w jaczich òdbiwaj± sã wëmianë samòzwãków, wedle mòd³a wiater - wiatru, Pioter - Piotra, np. liter - litra, méter - métra, filter -filtra, teater - teatru, termométer – termométra. B³ãdë pòd wp³iwã pòlaszëznë i niemczëznë Trzeba jesz rôz rzec, ¿e niechtërne òbòczné formë s³ów swiôdcz± le ò cëskù na kaszëbiznã s±sednëch mòwów. Tej, ¿ebë sã ùstrzéc przed taczima b³ãdama, chcã przëpòmn±c, ¿e: Céñ - je to rzeczownik bia³g³owsczégò ôrtu (ta céñ), np. Sadnijmë so w céni! - nié: w céniu. Bes, mech - tegò besu / mechù. Sadnijmë so na mechù; - a nié: na mchu; W lese je mech rozmajiti (a nié - jak pò pòlskù: ró¿ne mchy). Wejle, nasz bes zakwit³! (a nié: „zakwit³ë bzë”). Ùrwijmë so tegò besu! - Ne rzeczowniczi wëstãpùj± le w pòjedinczny lëczbie. Le pòdobné do nich len, sen, dzéñ pòdlégaj± òdmianie: tegò lnu, snu, dnia; na lnie, we snie, na dniu... Szôdz - ti szadzë, np. Ta szôdz (pòj. l.) zasztopa ca³i kòmin. Kominiôrz je czôrny òd szadzë. Przër. pòl. sadze, we wiel. lëczbie Òtrzëmac = pòlsczémù: zatrzymaæ dla siebie (biwô dzys dnia czasã b³ãdno ù¿iwóné tak, jak w j. pòlsczim, w znacz. dostac). Prawie = pòlsczémù: w³a¶nie, akurat. Wnet = 1. pòlsczémù: prawie, ledwie ¿e; 2. tak samò jak w j. pòlsczim = kaszëbsczémù: zarô, za sztërk, nied³ugò. Tilkò - je to pòlaszëzna. Kaszëbsczé s³owò tëlkò je zdrobnienim òd: tëli. Mò¿emë rzec, np. Tegò tam bë³o ma³o - le tëlkò (= tëli), co za palecznik. Hewò, tëlkò mie zbieg³o tegò sztofù. Wz±c || wzyc - òdmieniwô sã, np. jô weznã, më wezniemë, a nié: wezmã, wezmiemë. Nie gôdô sã pò kaszëbskù: „jidzem”, „robim”, le: jidzemë, robimë itp. Ni ma té¿ formów tipù: „ùmãczon”, „ùkrzi¿owan”, le: ùmãczony, ùkrzi¿owóny. Z czekawszëch b³ãdów, trôfiaj±cëch sã w tekstach pisónëch trzeba té¿ wëmienic niezdarn± archajizacjã, tipù: „czëtajemë”, (wp³iw rusczi?...). Kò mómë w kaszëbiznie formë tipù jô gnajã - më gnajemë, jô dajã - më dajemë, jô grajã - më grajemë i na nordze, pòd Pùckã, tipù jô gôdajã, s³ëchajã, ale òdpòwiedné do nich formë wielny lëczbë s±: më gôdómë, s³ëchómë (nié: -ajemë). Trzeba té¿ nadczidn±c ò pòlsczi nalecëznie tipù: „w³a¶nie”, jak± sã dô, w zanôle¿noscë òd kontekstu zastãpic przez: 1. prawie; 2. wejle, në jo, ò to chòdzy). Niechtërne taczé s³owa, òsoblëwie te, co za baro nie k³óc± sã z kaszëbsk± fonetik± trzeba ùznac za kaszëbsczé i zasymilowac, bò wëtãpic jich nijak sã nie dô. W slédnëch pôrãdzes±t latach rozkòscérzi³ sã nowi tip òdmianë mionów zdrobnia³ëch, przëjãtëch w pòlsczi wersji, np. Janek - tegò Janeka; Zenek - Zeneka, Franek - Franeka itp. Mëszlã, ¿e taczich chwastów ni mò¿emë dozerac w lëteracczi kaszëbiznie. Ale czë ùdô sã to wëp³oc? Z doswiôdczeniô je wiedzec, ¿e b³±d szerok rozpòwszechniony stôwô sã w kùñcu norm±... Ò rozs±dnym ù¿iwanim s³ów niemiecczégò pòchòdzeniô nie trzeba tu wiele prawic. Kò¿di Kaszëba pòwinien wiedzec, ¿e jidze ò cos wô¿niészégò jak le ò kùlturã s³owa. Akcent w kaszëbsczich dialektach W pisënkù akcentu sã nie òznôczô. Równak wiédzô ò nim je pò¿ëtecznô, òsoblëwie przë g³osnym czëtanim tekstów (np. przez lektorów w kòscele) czë przë ùczbie kaszëbiznë. Na pô³niu Kaszëb (Zabòrë, Gôchë, Krëbanë) mómë wikszim dzélã akcent inicjalny, tj. pôdaj±cy na piersz± szlabizã s³owa, np. Ten kapelusz je pògniot³i. Tam té¿ zdôrzô sã, ¿e akcent pôdô na przëmiónk przed rzeczownikã, a tej dwa s³owa twòrz± jednã ca³ownotã akcentow±, np. na-drodze, do-kòsco³a, do-jizbë, pòd-górã. Na drëd¿im kùñcu Kaszëb, tj. w pùcczim pòwiece, mómë akcent rëszny (dinamiczny), chtëren mò¿e padac na wszelejaczé szlabizë s³owa, przë czim nie zanôle¿i to òd "fantazji" cz³owieka mówi±cégò, le jistniej± sta³é zwëczi akcentowaniô szlabizów w s³owach przënôle¿nëch do jednégò z apartnëch tipów. Nôapartniészim na nordze, nieznónym na pô³niowëch Kaszëbach je akcent pôdaj±cy w niechtërnëch s³owach na òstatn± szlabizã (akcent oksytoniczny), np. Jaczi òn je? To s± ti m³odi? Òna tam bë³a wczerô w taczim smiésznym stroju. Jakô òna je? To je taczé spòsobné dzéwczã. Òna tã chòwã dobrze dozéra (= dozéra³a). Mùzyka g³osni zagra (= zagra³a). Òna tam jã pòs³a (= pòs³a³a). Terô to bòli jesz bar¿i. Òn ten kam cësn±³ nôdali. Taczi akcent je përznã znóny té¿ na westrzédnëch Kaszëbach - w przës³ówkach w wë¿szim i nôwë¿szim stãpniu, np. Tu je jesz casni jak tam. Ùderzë to k±sk mòcni! Òn ùderzi³ nômòcni, jak le móg³. Mùszisz rzec to g³osni, bò jô lëchò czëjã. Òn zawrzeszczô³ nôg³osni ze wszëtczich. Akcent "kòlumnowi" w lëteracczi kaszëbiznie We westrzédny kaszëbiznie, chtërna je naszim mòd³ã lëteracczi mòwë, mómë stón pòstrzédny, pòmidzë rësznyma akcentama nordë Kaszëb, a inicjalnyma pô³niô. Pô³niowi zberk ti òbéñdë mô jesz czãsto akcent inicjalny, a zôs na bar¿i na nordã zdôrzô sã czasã akcent rëszny (ruchòmi), ale na westrzódkù spòtikómë czãsto akcent "kòlumnowi". Chòdzy tu o system akcentowaniô, w chtërnym przë òdmianie s³owa przez przëpôdczi czë òsobë akcentowónô je wiedno ta samã szlabizã, np. jô piszã, wa piszeta, më piszemë. Òsoblëwie ta "kòlumnowòsc" je widzec w rzeczownikach ch³. ôrtu, ze zdrôbniaj±cyma przërostkama, tipù -ajk, -ik, -ôszk, -ónk itp., np. kòscó³k, kòszik, wëszczérzajk, skòwrónk, Brónk abò z ekspresyjnyma przërostkama tipù -éñc, -añc, -élc, -in itp., np. ùnuzlañc, òblubiéñc, przëbélc, òszëkañc, òsobliwc, bracyn, Barniéwcz, Bùkówc, w jaczich akcent w 1 przëpôdkù pòj. lëczbë pôdô na slédn± szlabizã. W np. skòwrónk, skòwrónkòwi, skòwrónczi, skòwrónkama. Co prôwda, zdôrzô sã té¿ akcentowanié na piersz±, tematow± szlabizã rzeczowników tegò tipù, np. pieseczk, òsé³k. W s³owach z³o¿onëch z dwùch szlabizów akcentowónô je colema³o ta pierszô, np. Wejle, nasz s±sôd stoji kòle p³otu! W s³owach d³ëgszëch, np. z³o¿onëch z trzech szlabizów trudni je ùchwacëc regularnosc akcentowaniô. Np. rzeczowniczi ch³. ôrtu w pòj. lëczbie s± akcentowóné na przedòstatn± szlabizã: gòspòdôrz, kalãdôrz, roczitnik, mãczelnik. Przë òdmianie przez przëpôdczi dochôdaj± rozmajité kùnôszczi, ale akcent òstôwô na ti sami szlabize tematu, np. gòspòdôrza, gòspòdôrzowi, gòspòdôrzã, gòspòdôrzu. We wielny lëczbie, np. gòspòdôrze, gòspòdôrzów, gòspòdôrzóm, gòspòdôrzama, gòspòdôrzach. A hewò le przëk³adë akcentowaniô rzeczowników nijaczégò ôrtu (rozmajitëch tipów), przë jaczich té¿ akcent przë jich òdmianie pôdô wiedno na tã samã szlabizã: a) gòlëd³o, mòtowid³o, kòlano, ògniskò, mòczëd³o; b) dzec±tkò, jagni±tkò, serduszkò, dzecuszkò; c) towarzëstwò, gòspòdarstwò, òszëkañstwò, pògañstwò; d) pòczëcé, òbëcé, zajãcé, przës³owié, zôcuszé, Zô³ã¿é; e) bùlwiczé, bòrowiczé itp. Przëdôwniczi s± akcentowóné na przedslédn± szlabizã (jak w jãzëkù pòlsczim), np. biô³i (-ô, -é), czôrny, zelony, cerplëwi, niecerplëwi, niegòdzëwi, pòstawny, katolëcczi, nasãpòlony, niedo¿ôgòwóny, pòòbkòlãdowóny Machaliñsczi, ¯ëwicczi. Wôrt je sã przëzdrzec na akcentë w taczich zdaniach: Tu dot±dka sygô sënowe pòle (tzn. pòle mòjégò sëna). To je sënów bùdink (tj. bùdink mòjégò sëna). Móm dwùch sënów i córkã. Sënowémù knôpù ti lorbasowie zrobilë krziwdã. Mòjémù sënowi sã ùrodzë³o || ùrodzë³o || ùrodzë³o dzéwczã. Jô ti mòji sënowi (bia³czi mòjégò sëna) za dobrze || za dobrze jesz nie zd±¿i³ pòznac. To je sënowa sprawa. To je sprôwka mòji sënowi. Twòjémù sënowi jô bë to móg³ pòwierzëc || pòwierzëc, ale ti twòji sënowi jô móm përznã strach. Twòjémù bratu || bratowi më przedelë || sprzedelë autó³. Kò ti twòji bratowi || bratawicy (bia³ce brata) jô sã nie mdã k³óniô³. To je nasz pó³brat, a to pó³sostra. Wajégò pó³brata jô nie znajã || nie znajã. Wez le wcygni te tu tatkòwe bùksë. Wëplatuj || wëplatuj tatkòwi nã kòszlã || kòszëlã. To je tatków zégark. Jô tobie przedstawiã || przedstawiã Jankòwã bia³ka. Na Jankòwim slëbie te òrganë w kòscele nie gra³ë, bò bë³ë pòpsëté. Ten Janków p³ôszcz ju spòwiôdô, tej witro kùpimë nowi. Mariszëna bluzka mie sã widzy. Mariszin || Mariszën spódnik je përznã przëd³ud¿i.Zoszëna cotka przëòbiéca, ¿e tu dzysô do nas pòde drog± wst±pi. Akcentowanié czasników (przë jaczich ni ma przedrostków) òdbiwô sã tak samò jak rzeczowników czë przëdôwników, tzn. akcent òbczas òdmianë trzimô sã na jedny i ti jistny szlabize, np. kr±cã, kracysz, kracy; kr±cymë, kr±cyta, kr±c±; (òna) kr±cë³a, (òno) kr±cë³o, (òni) kr±cëlë, (òne) kr±cë³ë itd. Le w w gôdkach wësëniãtëch bar¿i na nordã, w czasnikach przesz³égò i prziñdnégò czasu, we wielny lëczbie, akcent colema³o pôdô na przedslédn± szlabizã, np. (òna) kr±cë³a, (òno) kr±cë³o, (òni) kr±cëlë, (òne) kr±cë³ë. W nôd¿ibie rozkazëj±cym mómë: krãcë! || kr±c! kr±cta ¿e! nie kr±cta! abò (na nordze): krãcëta ¿e! nie krãcëta! Akcent na przedslédn± szlabizã w czasnikach przesz³égò i prziñdnégò czasu, wielny (mnod¿i) lëczbë je ju normalny na nordze, gdze té¿ wikszim dzélã norm± je kùnôszk -alë czasników przesz³égò czasu, akcentowóny na przedòstatn± szlabizã, np. òni jachalë i gôdalë (przërównôj akcent w: kr±cëlë, -³ë). ¯elë przed tematow± szlabiz± czasnika wëstãpùje przedrostk, tej akcent colema³o pôdô na niegò. Je to tej akcent inicjalny, ale z drëd¿i stronë zdrzec, ùtrzimónô je "kòlumnowòsc", np. (òn) napisze, (òn) napisô³, (wa) napiszta. Taczi spòsób akcentowaniô czasników z przedrostkama spòtikô sã na ca³ëch Kaszëbach. Ale zdôrzaj± sã té¿ s³owa pòdobné, le jinaczi akcentowóné, np. tu je napisóné; napiszeta wa? itd. Mò¿lëwé je té¿ na westrzédnëch Kaszëbach akcentowanié czasników z przedrostkama na tematow± szlabizã, np. òn napisze, òn napisô³, ale czãscy wierã spòtikô sã akcentowanié na przedrostk (òn napisze). Dlô nordë je normalné, ale spotikóné té¿ na westrzédnëch Kaszëbach, akcentowanié przës³ówków na slédn± szlabizã, np. mòcni, chùtczi, casni, chãtni, np. Przëcësni mòcni. Chòc wikszim dzélã na westrzédnëch Kaszëbach sã akcentëje piersz± szlabizã nëch przës³ówków, np. mòcni, chùtczi itd. Wp³iw akcentu na pòwstôwanié òbòcznëch form s³ów Akcent na piersz± szlabizã w s³owach, wezmë: kòbë³a, kòszëla, cha³ëpa, gòdzëna, pierzëna, sedzëba sprôwiô, ¿e no ë we westrzédnëch dialektach colema³o d¿inie. Mómë tej formë òbòczné: kòb³a, kòszla, cha³pa, gòdzna, pierzna, sedzba (akcentowóné na piersz± szlabizã). Jô równak bédëjã je pisac z tim ë. Chëba ¿e, np. w poezji, dlô ritmù czë rimù, brëkùjemë ù¿ëc formë krotszi, bez ë. Pòdobny problem, czej akcent wp³iwô na redukcj± samòzwãkù mómë té¿ w s³owach: lëtra || lëtera; pòrenë || pòrnë (= reno); kò³ôcz || kò³cz, òn òstónie, òni òstòn± || òstnie, òstn±. Jô bédëjã pòdtrzëmiwac ne formê wëpisóné pòchilonym drëkã. Zôs s³owa përznã (= k±sk, trochã); rozmiec || rozmiôc jô bédëjã pisac bez wstawionégò ë, bò tak gôdiwô wikszosc Kaszëbów (chòc: rozëm, rozëmny, rozëmienié, niezrozëmia³i). |
Komentarze wyra¿aj± pogl±dy ich autorów. Administrator serwisu nie odpowiada za tre¶ci w nich zawarte.
| Wys³ane przez: | W±tek |
|---|---|
| pienczke | Wys³ano:: 16.2.2005 17:50 Zaktualizowany: 16.2.2005 17:50 |
Nie mogê oderwaæ siê od tej strony!   Zarejestrowany: 31.5.2004 z: lasów Nowego Pomorza Wiadomo¶ci: 310 |
 o!Wejle! Terô to wësz³o, ¿e nôwikszi kaszëbszczi problem to je za wiele s³ów apartnëch òd pòlszczich!
|
Wyró¿nienia
Rozpowszechnianie materia³ów zamieszczonych w portalu naszekaszuby.pl jest dozwolne z zachowaniem warunków korzystania z tre¶ci.
U¿ycie wykraczaj±ce poza te warunki jest zabronione bez pisemnej zgody stowarzyszenia Kaszëbskô Jednota. Naruszenie tych zasad jest ³amaniem prawa.
Wszystkie prawa zastrze¿one. Stowarzyszenie Kaszëbskô Jednota 2001-2024
¤ Regulamin ¤ O Portalu ¤ Kontakt